Peter Christian Asbjørnsen samla folkeleikar i Sel
Ikkje nokon stad i litteraturen om eventyrsamlaren Peter Christen Asbjørnsen, heller ikkje i mi bok om han, står det at han samla folkeleikar. Men han skreiv opp ti-tolv folkeleikar frå Sel etter Tor Øygarden på samlarferda si her i 1842. Desse har i alle år lege i arkiva blant leikar samla av Else Moe, syster til Jørgen Moe.
Dette er det eldste kjente portrettet av Asbjørnsen.
Det er datert 1842, same året som han samla folkeminne i Sel og Vågå.
Eventyrforteljarane Asbjørnsen og Moe ville samle alle slag folketradisjonar, og dei delte oppgåvene mellom seg. Asbjørnsen skulle ta seg av segnene, Moe viser og folkeleikar.
Men sjølvsagt tok Moe med seg segner når han kom over dei, og Asbjørnsen skreiv opp ei og anna vise. Det var han som sette ”Paal sine Høno” på prent fyrste gongen, på umiskjenneleg selsdialekt.
Dei leikane eg no har funne under arbeidet med biografien om Jørgen Moe, har Asbjørnsen tydelegvis overlate til Moe for at han skulle granske og publisere dei. Grundig og litt sein som han var, greidde Moe aldri å få gjeve ut noko særleg av visene og leikane han samla.
Men eit manuskript med folkeleikar finst i arkiva i Norsk Folkeminnesamling, og blant dei finn vi òg leikane Asbjørnsen samla. Rett nok står ikkje namnet hans på, berre overskrifta ”Folkelege frå Sell (Thor Øigara)”. Men handskrifta ser ut til
Skrevet om Truls Gjefsens bok om Asbjørnsen:
"Det er tidligere utgitt fire bøker om Asbjørnsen,
men det er mer enn 50 år siden Knut Liestøl utga
den siste. Gjefsen har ikke bare konsentrert seg om eventyrsamleren, naturforskeren og kulturkraften Asbjørnsen. Han har også villet fortelle om eventyrkongens såre sider; pengemangelen og
ikke minst kjærlighetssorgen."
Dagbladet, 22. oktober 2001.
å vera Asbjørnsens.
Og vi veit at Tor Øygarden var kjentmann og informant for Asbjørnsen under den store samlarferda i Sel og Vågå sommaren 1842. Dei to drog på reinsjakt saman, udøyeleggjort i den kjente forteljinga ”Rensdyrjakt ved Rondane”. Øygarden hjelpte òg Asbjørnsen med å finne gode forteljarar.
Moe på si side kom aldri lenger enn til Fron i si tid som samlar. Og systera Else skreiv berre opp leikar ho kjente frå Ringerike, på oppdrag frå broren.
Leikane frå Sel ligg bakarst i samlinga etter Else Moe, og stadfestinga er berre nemnt på første arket. Spørsmålet er da om alle dei siste leikane er herfrå eller ikkje.
Asbjørnsen pla å ta med særmerkte dialektord i oppskriftene sine. Ser ein etter slike, finn ein raskt at åtte av dei tolv siste leikane i manuskriptet har umiskjennelege dølaord. Tre av oppskriftene har ikkje så klare dialektkjenneteikn.
Leike ræv
”Leike Ræv” er òg utførleg forklart, men eit og anna ordet manglar heilt eller delvis i manuskriptet. Kan hende eldre folk kan kjenne att leiken og fylle ut det som manglar?
Slik er han i alle fall oppskriven:
En er Ræv og staae paa Gulvet. En er Skjedde (Søie) og i den holde den ene i den Anden i en Række.
Skjedda gaaer bort til Ræven og spørge:
”Ko mange Gaange ska e faa Lov gaa ikring Golve”.
R: ”Tri Gonge”. Gjør det.
S. ”Ko … vil du brjote Føngrin hel … ge Lausingar?” ”Baae Delan”
S. ”Kaa leite du ette?” ”Ette Naalen min”.
S. ”Kaae n Traa ha du ti’ en?”
Ræv: Baade guul og graa
Fager aa skjøn
Rau i baae Enda.
Lam sætter frem gjerne saar Fod.
S. ”Er det den?”
R.: Nei. Saa ti den sidste: er det den?
Ræven til at flyve om og søge at luske sig paa eller bryde frem til Lammet ti han har faaet et (…) Saa videre til Sjedda er … Saa Legen videre – Dersom Sjedda faar holdt over Munden, saa Ræven ikkje faar bide i Klæderne, saa er Lammet fri og tager sin Plads.
”Bygje, bygje Brua, den breie”
”Bygje, bygje Brua, den breie” minner i mangt om den kjente leiken ”Bro, bro, brille”.
To står på golvet og dannar ei bru med hendene. Dei andre går rundt og syng:
Bygje bygje Brua den breie
Høgt unde Reie
Me Stolpe aa me Nagle
Ifjor var’en Kongens Krigsmænd
I Aar fær ’en her
Aa den vesle Fuglen som ette for,
den ska du gripe.
Dei to i midten grip den siste som må seia kven han vil ha eller gjeve pant. I det siste tilfellet går han til sides til heile rekkja har panta. Frå dette punktet er forklaringa meir uklar: ”I saa fald Løsning; mod Ilden med Pantet.” To verslinjer følgjer:
Svie svie brænde
Kven kjendes ved denne?
Da må ein seie kven ein vil ha eller syngje eit stygt Vers.
Den siste leiken manglar heilt dialektinnslag, og songteksten som høyrer til, er på pære dansk. Har han vore brukt i dalen, er det eit typisk eksempel på ”boklore”, det vil seia noko som har kome inn i tradisjonen frå bøker, skillingtrykk eller liknande.
Somme av oppskriftene er utførlege og forståelege, mens somme berre er stutte notat. I det siste tilfellet har vel Asbjørnsen kjent att leiken og berre notert det særmerkte, slik han brukte når han skreiv opp eventyr.
Eit av desse notata er til å skjønna den dag i dag òg:
”Springe rond aa slaa en Trond i Ræva = Slaa paa Ringen. Leges mest ude.”
”Sittende Blindkjuke”
Verre er det med leiken ”Sittende Blindkjuke”, der det einaste som er notert, er replikkane ”Eg sit, eg sit!” og ”Kem sit du sjaa?”.
”Tae Blindkjuken” Når det gjeld ”Tae Blindkjuken”, er i tillegg oppskrifta mangelfull:
”Røde Dalalue nedover Øinene. Skal snart tage En saa alle. Vil gjerne gjøre en Stry… paa de vunn… Se… Kvindf. ogsaa Luer.”
Men blindkjuke er i alle fall eit gammalt ord for blindebukk, så ein kan ana kva det går ut på.
"Slaa Spikkar" Blant dei meir fullstendige notata finn vi ”Slaa Spikkar”.
Ein av deltakarane legg seg med fjeset i fanget til ein annan. Dei andre i laget skal så slå han, ein etter ein. Kor dei skal slå, står ikkje, men det er vel truleg på baken.
Poenget er at den som blir slått, skal gjette kven det var. Gjettar han rett, er det denne sin tur til å stille seg med fjeset i fanget.
Gjømme Stein I ”Gjømme Stein” skal folk sitja i ring. Ein går rundt med ein liten ting, ein knapp eller liknande, mens dei seier:
”Gjømme Stein, gjømme retteli vel!”
Han gjev tingen i løynd til ein i ringen. Ein annan melder seg til å finne han og har tre forsøk. Mens han leitar, roper alle:
”Huf! Stein brænder mig, du maa ta’ sjaa me.” og rekkjer nevane imot han. Finn han ikkje tingen, skal han giftast. Da går to ut og avtalar ein plass. Når dei kjem inn att, seier dei:
”God moren; gjæt kor eg ha’ gjefta min ældste Broer i aar!”
”Vel hel ille” spør dei andre.
”Rettelig vel” svarar dei to.
Dialogen held fram: ”
Norrafe synna?” Baade norra og synna”. ”Ko langt draga?”
”Gaa paa Læsten aa slaa i kol Baasten”
Eit skikkeleg karsstykke er å ”Gaa paa Læsten aa slaa i kol Baasten”.
Ein legg seg på golvet med føtene mot veggen og strekk armane så langt ein rekk. Der stillest ein hårbørste.
Så skal ein gå på alle fire, med tærne i golvet og ein skomakarlest i kvar neve, frå veggen til børsten og slå han ned.
”Den Uøvede falder længe før han kommer saa langt, og de fleste naar de skal slaa til,” konstaterte Asbjørnsen.
”Stinge Bosten”
Når ein leikar ”Stinge Bosten”, skal ein børste stillast opp på golvet. To konkurrentar stiller seg opp, kvar med sin stav.
Ein står med ryggen til, ser mellom beina og prøver å stikke ned børsten. Den andre står vendt mot børsten og prøver å forsvara han med staven.
Dei to skal nå nemne to punkt med inntil ei halv mil mellom; Asbjørnsen nemner ”Fra Formo te Vespladsen” som eksempel.
Alle skal gjette kor det er, og når dei treffer, seier dei to: ”Stat up
la Bruer
og Brudgom faa sitte”.
Til slutt i oppskrifta står noko som er meir vanskeleg å skjønna: ”Oftest tre, og tidt Styggen for at faa Moro.”
Eit par gamle skikkar er òg notert.
”Trono Kvelden”
Nokon kjenner kan hende uttrykket ”Trono Kvelden”, som blant anna finst i eit av dikta til Olav Aukrust.
Skikken går ut på å gå frå gard til gard utkledt som ein ”Trono” i stygge, fillete klede ved marimesse, 25. mars. Ein viktig del av forkledningen var ein diger snute, ”Som et Ormetryne”.
”Og naar han kommer ind, farer han om og bøier Snabelen hid og did efter Kvindfolk og Børn og griber stundom efter dem forat forfærde dem.”
”Julebuk og Julegeit” På julekvelden kan to gå som ”Julebuk og Julegeit”. Dei kler seg ut i fillete klede her òg, men har horn i staden for snabel. Og så skal dei seia:
”Er du ikke snil saa kjæm Juulbukken og Juulgeita aa tar dig”.
Her kan det seiast at den som har skrive opp denne replikken, uansett har slurva med dialekten. Vi kan jo gjerne tru at det eigentleg er selvær som ligg i botnen. Men det beste er sjølvsagt å få stadfesta det av folk som kjenner tradisjonen lokalt.
”At gaae med Roser”
Kan hende er det nokon som veit om forfedrane i dalen òg leika ”At gaae med Roser”. Oppskrifta ligg sist i samlinga, og er ho som heilt manglar dialektord. Omkvedet lyder slik:
”Lyster skjøn Ungersvend at gaae med Posen en Gang, Roser og Violer, Roser og lille Valmuer smaa, Alt hvad hans Hjerte kan formaae; med Roser og Violer.”
Det er ein litt ”vovet” leik, der ein syng om ”at tage paa Jomfruens Bryst” og så vidare i den duren. Slikt kan vel òg dølar ha funne på å gjera, men heile oppskrifta skil seg så mykje frå dei andre at eg vel å tru at ho ikkje høyrer saman med dei.
Uansett er oppskriftene ei påminning om at dølane visste å more seg før i tida òg. Dette er ein del av folketradisjonen vi gjerne kan ta opp att saman med spelet og dansen.
Denne artikkelen ble første gang publisert i "Vågå – sagt og skrivi gjennom ti’in", Mållaget Ivar Kleiven, 2006.
Flere åndsverk av Truls Gjefsen:
"Historien om Alnæs’ liv og diktning er en historie om en person som hadde mye mer inne, men som gikk seg vill i sine høytflygende planer. Denne historien er fortalt på utmerket og medrivende vis av Truls Gjefsen. Som biografi betraktet ligger "Finn Alnæs. Titan og Sisyfos" tett opp til det eksemplariske."
Øystein Rottem i Dagbladet
"… man får et så rystende bilde av forfatteren til Koloss at man sent vil glemme det. Gjefsen har fått det til, fordi han på den ene side forholder seg kritisk til forfatterens liv og virke, og fordi han på den annen side så åpenbart verdsetter Alnæs’ diktning."
Yngvar Ustvedt i VG
Til den første oppsetningen av Kransen på Jørundgard i 1999 ble det skrevet åtte sanger.
Jeg skreiv tekstene, og Kjetil Bjerkestrand, som sto for musikken til oppsetningen, satte melodier til.
Vanligvis skriver jeg ikke annen lyrikk enn en og annen revyvise, men dette syns jeg at jeg fikk brukbart til.
Med ett unntak brukte jeg gamle middelalderformer som ballade og gammalstev på sangene.
Ved å bruke typiske folkevisevendinger og en nynorsk som sto til Tormod Skagestads dramatisering, fikk jeg en fin, lyrisk stil som nesten skreiv seg sjøl når jeg først hadde funnet tråden i hver sang.
Truls Gjefsen
"... en biografi som forener det underholdende og velskrevne med innsikt og analyse."
Turid Larsen, Dagsavisen
"Den boka Gjefsen har gitt oss, er nemlig blitt en helhet så overbevisende at du skal ha stått Hans Børli temmelig nær for ikke å finne overraskende nye sider ved ham."
selhistorie.no er et nettsted i regi av Kjell Arne Bakke, opprinnelig fra Otta, nå bosatt i Oslo. Artiklene på denne nettsiden tar utgangspunkt i allerede papirpubliserte artikler av hans far, Per Erling Bakke, og stoff fra Ulvoldenslekta fra Selsverket i Sel kommune.
...
selhistorie.no har et samarbeid med næravisa Norddalen på Otta om gjensidig utveksling av lokalhistorisk stoff.
Nettsiden tar i mot også andre lokalhistoriske bidrag.
